Eski İstanbulda Ramazan

Osmanlı’da ve eski İstanbul’da Ramazan

Ramazan’ın insanlığı şereflendirdiği zamanın başlangıcında İstanbul’dan şöyle bir tını duyarsınız. “Nerde o eski Ramazanlar.” Aslında insanların dile getirdikleri özlem zamana şahitlik edenlerin fısıltılarıdır. Varlığını kutsalla olan ilişkisine atfeden bir medeniyet, bıraktığı izlerden seslenir bize. Dinin bireye, bireyin insana olduğu kadar, bir toplum olarak insanlara da seslendiğini. Anlatır, Sultan Ahmet Meydanı, camilerin mahyaları, Ramazan davulcuları, Ayasofya anlatır bize dinin bir toplum olarak nasıl yaşandığını ve bir örnek verir o eski Ramazanlardan.

Aslında herşey Berat Kandili’ni takiben başlardı. İki hafta boyunca süren bu hazırlıklarda evler baştan aşağı yıkanır Ramazan için gerekli alış veriş yapılırdı. Bu zaman zarfında devlet bürokrasisinde de bir hareketlilik yaşanmaktadır; Ramazan’da yiyecek sıkıntısı çekilmemesi ve de fiyatların artmaması için. Bu yüzden Ramazan ayında uygulanacak fiyatlar önceden belirlenir, belirlenen fiyatların üzerinde satış yapılmaması için görevliler atanırdı. Ayrıca Ramazan’da et sıkıntısı çekilmemesi için de, yerleşim merkezlerine Trakya’dan koyun getirtilirdi. Özellikle halkın toplanma yerleri olan camilerin etrafındaki yollar ve kaldırımlar mutlaka tamir edilirdi.

Camilere baktığımızda orada da hummalı bir çalışma başlamıştır. Minareler arasına mahyalar asılmalıdır. Takdir edilmelidir ki minareler arasında gerilen iplere, hattatların elleri ile çizdiklerini kandillerle yazmak pek zahmetli bir iştir. Yapılması gereken işin önemine atfen mahyacılık Osmanlı’ da başlı başına bir meslek dalı haline gelmiştir.

Hazırlıklar yavaş yavaş tamamlanmaktadır. Zaten Ramazan da gelmek üzeredir.

Ramazan’ın gelişi astronomik hesaplarla tayin edilebiliyorsa da ayı gözle görülebilecek bir hilal halinde görmek şarttır. Bu iş ile bizzat İstanbul Kadısı ilgilenecektir. İstanbul’da güçlük çekmeden hilalin görülebileceği yerler Beyazıt yangın kulesi, Süleymaniye, Fatih, Cerrahpaşa, Sultan Selim ve Edirnekapısı Camii minareleridir. Gönderilen memurlar, camii efradı ve meraklı halk bu birimlere toplanır. Herkes, artık akşamı beklemektedir. Ve zaman akşamdır artık. Memurlar ve halk, hilali gördü ama Ramazan’ın başladığı daha ilan edilmemeli. Önce mahkeme kurulmalıdır. Ramazan hilalini görenler mahkemeye arz edilir. Sorgu başlamıştır.

- Bu akşam ezandan üç dakika sonra minareden mübarek hilali re’ye’l-avn’ı (bizzat göz görüşüyle) gördük. Bu gece, Ramazan olduğuna şahadet ederiz.

Ama Kadı, şahadeti yeterli bulmaz. Ayın şeklini vaziyetini anlattırır. Evet, artık hüküm verildi. Bu gece Ramazan. Karar, Sultan Ahmet Camii baş mahyacısına tebliğ edilir. Sultan Ahmet Camii’nin mahyaları yandı ve bunu gören diğer camilerin mahyaları da. Artık Ramazan davulcuları iş başındadır. Çocukların arkasına takıldığı Ramazan davulcuları mahalle mahalle Ramazanı müjdelemektedir.

Osmanlı’da Ramazan davulcuları aslında mahalle bekçileridir. Babadan oğula devredilen bu mesleğe Ramazan’da farklı bir işlev yüklenmektedir. İnsanları güzel bir şekilde sahura kaldırmak. Her Ramazan gecesi için ayrı bir mani okurlardı Ramazan davulcuları. Gerçi bu işe mahallenin güzel sesli delikanlıları da oldukça meraklıydılar. Sahur vaktinde mahallelerde maniler okumak başlı başına bir eğlencedir. Ancak bahşişleri toplayacak olan yine Ramazan davulcularıdır.

Ve ilk teravih namazı için camiler dolmakta ve de evlerde bir hazırlık ilk sahur için. Camii imamı her zamankinden daha ateşli bir konuşma yaparak halkı Ramazan ayında İslamî kurallara daha sıkı uymaları ve oruçlarına dikkat etmeleri için uyarır. Çünkü yarın, ilk Oruç tutulacak.

Akşam sahura kalkınca ev halkı yapacakları iftara göre daha sade bir yemek yer. Minarelerden bir ezan sesi duyulmakta ve artık oruç başladı. Uyanılan sabah Ramazandır.

Ramazanın günü akşama yaklaşmakta. Gün boyu yemeyen içmeyen insanlarda yorgunluklarına karşılık beklenmeyen bir telaş bir heyecan. Bir kısmı teravih namazını kılmak için daha iftar gelmeden Eyüp Sultan, Ayasofya ya da Sultan Ahmet Camii’nde yer bulmaya çalışıyor. Onların iftariyesi çekirdeksiz hurma ve üzüm.

Bir kısmı evdeki büyük ziyafetin hayaliyle iftariyelik alışverişinde. Peyniri bir dükkândan alıyor zeytini başka bir dükkândan. Yiyeceğin daha iyisi hangi dükkânda ise o bulunmalıdır. Ama bu alışveriş telaşı onlara akşama sofralarını bereketlendirecek bir dostun gerekliliğini unutturmamaktadır. Ramazan’da akrabalar dostlar birbirine gitmeli muhabbetin musikisi Allah kelamı ile hayat bulmalıdır.

Ama en büyük heyecan İstanbul’un fakirlerindedir. Onlar İstanbul’un en büyük, en güzel konaklarında iftara davetliler. Öyle sofralar ki, ziyafet gerçek anlamını arasa orada bulurdu. Ayrıca yemekten sonra kahve ikramı yapılıp tütün içilecek ve de arkasından bir miktar para yardımında bulunulacaklar. Bu yardıma da diş kirası denilmektedir.

Ramazan içinde oruç gibi bir huzur barındırdığı gibi sonunda da bayram gibi bir şölen barındırır. Şölenler ise hazırlık gerektirir. İlk önce kıyafetlerden başlanmalı. Beyazıt ve Fatih camilerinin avlularındaki kalabalığın sebebi bu. Hindistan ve Yemen gibi ülkelerden getirilen mallar sergileniyor. Kurulan sergilerin ürün yelpazesi oldukça geniştir. Baharattan şekerlemelere, Erzurum taşından öd ağacına kadar bütün ürünleri barındıran sergi, bayrama hazırlanan İstanbul’u kendine çekmekte.

Osmanlı sarayına dönüp de bakarsak Ramazanın manevî atmosferini orada da solumaktayız. Öyleki Ramazan’ın ağırlığı bürokrasinin simgeselliğine bile etki etmekte. Mesela padişahlar her Ramazan ayında on yeniçeriye bir büyük tepsi baklava yaptırırdı. Yeniçeri ocağına gönderilen bu baklavaları eğer yeniçeriler yönetimden memnunsalar afiyetle yerler ve saraya boş tepsileri gönderirlerdi. Eğer yönetimden memnun değilseler baklavaları yemeden tepsileri dolu bir şekilde saraya geri gönderirlerdi.

Asr-ı Saadet’le karşılaştırıldığı zaman aslında hiç bir şey mükemmel değildi. Ancak modern çağda yaşayan bizler o günlere dair övgü dolu sözlere sahibiz. Benlik kaygılarıyla, özgürleştirmek adına yalnızlaştırdığımız hayatımızda, Ramazanlar kendisini bir yük gibi hissetmekte. Kendisiyle az muhatap olmak için elinden geldiğince geç uyanmak isteyenlerle yaşıyor Ramazan artık. Akşama kadar asık bir surata sahiptirler evsahipleri, nereden geldin der gibi. Eksikliğini hisseder Ramazan, insanların birbirine beslediği muhabbetin. Üzülür insanların yalnızlığına. Ve hatırlar kendisinin misafir edileceği evlerin yıkanışını, hilalini görebilmek için toplanan kalabalıkları, Ayasofya’da açılan iftarları, varlığının şerefine kurulan fakirlerin doyduğu sofraları. Ve hoş karşılanmayan bir misafir dile getirir özlemini; “ Nerede o eski insanlar.”

Alıntıdır...

En kutlu ay” Ramazan Ayı, asırlar boyu, Müslümanların gündelik hayatlarında mühim değişiklikler husule getiren bir ay olmuştur. Bu ayda maddi ve manevi hayatın ritmi artmış; yavaşlık hıza, durgunluk hareketliliğe dönüşürken, bir huzur ve dinginlik havası hakim olagelmiştir. Bu sebeple Müslümanlar Ramazan Ayı’nı “On bir ayın sultanı” diye tavsif etmişler ve her yıl sevinçle karşılamış, hüzünle uğurlamışlardır.
Osmanlı toplumunda ve hususiyle İstanbul’da Ramazan Ayı’nın ifade ettiği mana ve güzellikleri anlatmaya kelimeler kifayet etmez.

Eski İstanbul’da Ramazan Ayı yalnızca dini veçheleri ile değil, toplumsal ve kültürel hayatın hemen her alanına nüfuz eden etkisiyle yaşanmıştır. İbadetlerden yeme-içmeye, okuma-dinleme-öğrenme alışkanlıklarından gezme ve eğlenmeye kadar hemen her alanda bir Ramazan etkisi hissedilmiştir. Bu etki toplumun her kesiminde; en fakirinden en zenginine, Müslümanından gayrimüslimine imparatorluğun bütün katmanlarınca hissedilen ve yaşanan bir etki idi.

Ramazan’a Girerken
Üç ayların girmesi ile beraber Ramazan’ın gelmesi beklenmeye başlanırdı. Kandil gecelerinde yükselen manevi coşku ile aydınlatılan cami, minare ve sokaklar adeta Ramazan’ın geleceğini haber verir, Ramazan hazırlıklarını başlatırdı.
Ramazan’a hazırlık önce zihni bir hazırlık idi. Kandil geceleri de bu zihni hazırlığın tamamlanma fırsatları idi.

Ardından maddi hazırlıklar gelirdi. Ramazan’a girerken İstanbul evlerden sokaklara ve çarşılara, oradan cami ve türbelere kadar hummalı bir temizlik faaliyetine şahit olurdu.
Ramazan hazırlıklarının bir başka yönü alışveriş idi. Bugün olduğu gibi, eski İstanbul’da da Ramazan Ayı çarşı ve pazara hareketlilik getirirdi. Bu alışveriş hareketliliğinde fakirler ve ihtiyaç sahipleri de unutulmaz, onlar da nasiplendirilirdi. Ramazan zengininden fakirine, çocuğundan ihtiyarına herkes için bir bolluk ve bereket ayı idi.

Ramazan Aydınlığı
Eski İstanbul, hayatın gündüzleri yaşandığı, geceleri ise insanların evlerine çekildiği bir şehir idi. Geceleri şehir hemen tamamen karanlık idi. Hava karardığında dışarı çıkmak durumunda olanlar için fener taşıma zorunluluğu vardı.
Ramazan Ayı ise şehrin bu genel görüntüsünün bütünüyle değiştiği bir zaman dilimi idi. Ramazan’da bu ayın maddi ve manevi hususiyetleri dolayısı ile gündelik hayatın hareketliliği gündüzden biraz daha geceye kayardı. Bu nedenle Ramazan Ayı’nda şehrin sokakları aydınlatılır, kadın-erkek, küçük-büyük herkes iftar sonrası camilere, teravih sonrası da Ramazan eğlencelerine iştirak ederdi.

Ramazan Ayı’nda İstanbul her zamankinden daha parıltılı idi. Ramazan aydınlığının en etkileyici kaynağı her halde çift minareli camilerde iki minare arasına asılan mahyalar idi. Mahya, harfleri ipe asılı kandillerden oluşan ışık yazıların adıdır. Bugün elektrik lambaları ile kurulan bu mahyaları eski devirde kandillerle kurmak hakikaten zor zanaat idi. Bugünün “aydınlatılmış” gecelerinde mahyalar hala güzeldir ama geceleri karanlığa bürünen eski İstanbul’da bu mahyalar müthiş etkileyici şeylerdi.

İlk kez I. Ahmed zamanında Sultanahmet Camii minarelerine asılan mahya, insanlar üzerinde bıraktığı tesir ve karşılaştığı beğeni dolayısıyla giderek daha çok camiye asılır olmuştu. Süleymaniye, Yenicami, Atik Valide derken İstanbul’un çift minareli camilerinin hemen hepsine mahya asılır olmuş; eski İstanbul’da mahyacılık da gözde bir zanaat haline gelmişti.
Mahya tutkunluğu bazı ilginçliklere de vesile olmuştur. Fatih döneminden kalma minareleri kısa olduğundan mahya asılamayan Eyüp Sultan Camii’nin minareleri yıkılmış, yerlerine ikişer şerefeli daha uzun minareler inşa edilmiş ve bu minarelere de mahya asılmıştı.

Bu tutkuya bir başka ilginç örnek de Üsküdar’daki Mihrimah Sultan Camiidir. Bu cami tek minareli olmasına rağmen, halkın isteği üzerine buraya ikinci bir minare daha yapılmış ve buraya da mahya asılmaya başlanmıştı.
Mahyalardaki yazılar genellikle dini içerikli olur, zaman zaman dönemin ruhunu yansıtan ifadelere de rastlanırdı. Yazı yerine kimi zaman resimler de asılırdı. En çok rastlanan yazı “Hoş Geldin Ya Şehr-i Ramazan” idi. Ramazan sona ererken de “el-Firak” ya da “Elveda” gibi yazılar yazılırdı. Balkan Harbi ve I. Dünya Savaşı yıllarında mahyalarda “Hilal-i Ahmeri Unutma”, “Hubbü’l Vatan Mine’l İman” gibi ifadelere rastlamak mümkündü.

Ramazan Ayı’nda Dini Hayat
Eski İstanbul’da da Ramazan, uhrevi havanın en çok hissedildiği bir zaman dilimi idi. Bu ay “oruç ayı” idi, “gufran ayı” idi. Sahurlar, iftarlar, teravihler, mukabeleler ve ay boyunca tutulan oruç Ramazan’a asli rengini veren unsurlar idi.
Bir çok seyyah, İstanbul ve Ramazan gözlemlerini aktarırken bu ayda camilerin dolup taştığına dikkat çekmektedir. Gündüzleri başta Eyüp olmak üzere İstanbul’un belli başlı türbeleri, geceleri ve bilhassa teravih namazlarında camiler mahşeri kalabalıklara sahne olurdu.

Kalabalığın beraberinde tatsızlıklar da gelebilirdi tabii. Ramazan yazarları bilhassa ayakkabı hırsızlığının artmasından çokça müşteki olmuşlardır.

Ramazan Ayı’nda camiler her zamankinden farklı olarak sabaha dek açık kalırdı. Bazı Müslümanlar bu ayda, itikaf adı verilen cami içinde bir tür manevi inzivaya çekilme ibadetini gerçekleştirirlerdi.
Ramazan Ayı’na has ibadetlerden bir diğeri de camilerde, büyük konaklarda ve bazı evlerde mukabele okunmasıdır. Ay boyunca güzel sesli hafızların okuduğu Kur’an-ı Kerim Ramazan Ayı sonuna gelindiğinde hatmedilmiş olurdu.

Ramazan Eğlenceleri
Ramazan Ayı bütün manevi ağırlığına rağmen aynı zamanda gezme ve eğlenme ayı idi. Camilerden sokaklara ve evlere yayılan uhrevi havaya herkesi etkisine alan bir neşe eşlik ederdi. Akşamları kahvehaneler dolar, Karagöz-Hacivat, meddah, ortaoyunu gibi eğlencelik faaliyetler sahuru beklerken insanları oyalardı.

Zamanın yazarları yılın on bir ayında Beyoğlu’nu merkez tutan eğlence hayatının Ramazan Ayı’nda İstanbul’a, Şehzadebaşı ve Direklerarası’na geldiğini yazmışlardır. Bunlardan birisi “Ramazan bitince İstanbul’da bir tiyatro topluluğunun para kazanmasına imkan yoktur” demektedir. Bir araştırmacı da İstanbul’da 1917-1924 yılları arasında oynanan 124 temsilin 89unun Ramazan Ayı’na rastladığını belirtmektedir.

Tiyatro kumpanyaları Ramazan eğlencelerinin küçük bir kısmını teşkil ediyordu. Ramazan eğlencelerinin merkezinde geleneksel gösteri sanatlarımız olan Karagöz-meddah-ortaoyunu üçlemesi vardı.

Karagöz sadece bir gölge oyunu değil, aynı zamanda topluma tutulan bir ayna idi. Mevsimine göre kışın kahvehanelerde, yazın bahçelere kurulan perdelerde oynatılırdı.

Meddahlık ise bir tür tek kişilik gösteri idi. Meddahlara kıssahan da denilirdi. Bunlar omuzlarında mendilleri ve ellerinde sopaları ile sahneye çıkar, son derece etkileyici kıssa ve hikayeler anlatırlardı. Hikayelerini beden dilinin bütün imkanlarını kullanarak anlatırlar ve seyirci hikayeyi anlatılanlara adeta şahit oluyormuş gibi dinlerdi.

Ortaoyunu ise bir tür canlı oyuncularla oynanan Karagöz idi. Burada Karagöz’ün yerini Kavuklu, Hacivat’ın yerini Pişekar alırdı. Ortaoyunu da mevsimine göre kapalı mekanlarda veya açıkhavada oynanabilirdi.

Türk musikisi çalınan çalgılı kahveleri unutmayalım. Bunlar hem musikimizin güzel örneklerinin icra edildiği, yeni yeteneklerin yetiştiği okullardı; hem de sohbetin, muhabbetin demini aldığı yerlerdi.

İstanbul’un Bugünkü Ramazanları
Eski Ramazanlar anlatılmakla bitmez. Ramazan manilerine, Ramazan davulcularına, güllaca, Ramazan pidesine gelemedik bile…
Eski Ramazanları hatırlamak, unutmamak güzel. Lakin Ramazan Ayı şimdi de, en az eskisi kadar güzel yaşanıyor İstanbul’da. İstanbul’un her yanında Ramazan çadırları kuruluyor, yüz binlerce insana iftar veriliyor. İftarı ve teravihi müteakip bu Ramazan çadırlarında türlü kültür-sanat faaliyetleri gerçekleştiriliyor. İhtiyaç sahipleri hatırlanıyor, toplumsal dayanışma ve yardımlaşmanın en güzel örnekleri veriliyor.